Türk İş Hukukunda Fazla Mesai ve Fazla Mesai Ücreti

Fazla Çalışma (Fazla Mesai) nedir?

Fazla çalışma kavramı için öncelikle İş Kanunu'ndaki haftalık çalışma saatine bakılması gerekmektedir.

4857 Sayılı İş Kanunu'nun 63'üncü maddesinde haftalık çalışma saati aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir:

"Madde 63 - Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir.

Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu hâlde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz.

Denkleştirme süresi, toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi, toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir."

Fazla çalışma (fazla mesai) kavramı ise, İş Kanunu'nun 41'inci maddesi uyarınca "haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır."

İş Kanunu'nun 41'inci maddesi aşağıdaki şekildedir:

"Madde 41 - Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. 63'üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hâllerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda, yukarıda belirtilen esaslar dâhilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

63'üncü maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69'uncu maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz.

Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir.

Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz.

Bu Kanunun 42'nci ve 43'üncü maddelerinde sayılan hâller dışında, yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, bu Kanunun 42'nci ve 43'üncü maddelerinde sayılan hâllerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaların ne şekilde uygulanacağı çıkarılacak yönetmelikte gösterilir."

Fazla çalışma bir yılda en fazla kaç saat olabilir?

İş Kanunu'nun 41'inci maddesi gereği; "fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz."

Fazla çalışma için çalışanın yazılı onayı gerekli midir?

İş Kanunu'nun 41'inci maddesi gereği, çalışanın yazılı onayının alınması gereklidir.

Bununla birlikte, Madde 42 ve 43'e göre olağanüstü durumlarda veya zorunlu hâllerde yazılı onaya gerek duyulmamaktadır.

Madde 42 aşağıdaki şekildedir:

"Madde 42 - Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi hâlinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, iş yerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda, fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur."

Şu kadar ki, zorunlu sebeplerle yapılan fazla çalışmalar için 41'inci maddenin birinci, ikinci ve üçüncü fıkraları hükümleri uygulanır."

Madde 43 aşağıdaki şekildedir:

"Madde 43 - Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla, yurt savunmasının gereklerini karşılayan iş yerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse, işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Cumhurbaşkanı, günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir."

"Bu suretle fazla çalıştırılan işçiler için verilecek ücret hakkında 41'inci maddenin birinci, ikinci ve üçüncü fıkraları hükümleri uygulanır."

Fazla Çalışma (Fazla Mesai) ücreti hesaplaması nasıl yapılır?

İş Kanunu Madde 41/2'ye göre; "Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir."

Hafta tatilinde yapılan çalışmaların hesaplanması nasıl yapılır?

İş Kanunu'nun 46'ncı maddesine göre; "işçilere tatil gününden önce 63'üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmi dört saat dinlenme (hafta tatili) verilir."

"Çalışılmayan hafta tatili günü için işveren tarafından bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak ödenir."

Hafta tatilinde çalışma yapılması ve haftalık 45 saatlik çalışmanın aşılması hâlinde ise İş Kanunu'nun 41'inci maddesi gereği yapılan çalışma fazla çalışma olarak nitelendirilecektir.

Buna istinaden, çalışanın saatlik ücretinin %50 yükseltilmiş hâli ödenecektir.

Örneğin, haftalık 45 saati tamamlamış ve saatlik ücreti 200 TL olan bir çalışan için:

Hafta tatilinde 3 saat çalışması hâlinde; saatlik ücretin %50 yükseltilmiş hâli olan 300 TL (200+100 = 300 TL) 3 saat için fazla mesai ücreti olarak ödenecektir. (300*3=900 TL)

Hafta tatilinde tam gün (7,5 saat) çalışması hâlinde ise saatlik ücretin %50 yükseltilmiş hâli olan 300 TL, 7,5 saat için ödenecektir (300*7.5 = 2250 TL)

Yarım Saatten Az veya Fazla Olacak Şekilde Kıst Yapılan Fazla Çalışma Süreleri Nasıl Değerlendirilir?

"İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma Ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği" 5'inci maddesine göre; "Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır."

Bu hükümlere istinaden yapılan fazla çalışmalar, yarım saate veya bir tam saate tamamlanarak hesaplamaya dâhil edilecektir.

Örneğin, 20 dakikalık bir fazla çalışma yarım saate yuvarlanacak, 40 veya 50 dakikalık bir fazla çalışma ise 1 saate tamamlanacaktır.

Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde (bayramlar, vb.) çalışılması hâlinde ödenecek fazla mesai ücreti nasıl hesaplanır?

Genel tatillerde çalışılması hâlinde ödenecek ücret ile ilgili hükümler İş Kanunu'nun 47'nci maddesinde aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir:

"Madde 47 - Bu Kanun kapsamına giren iş yerlerinde çalışan işçilere, kanunlarda ulusal bayram ve genel tatil günü olarak kabul edilen günlerde çalışmazlarsa, bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücretleri tam olarak, tatil yapmayarak çalışırlarsa ayrıca çalışılan her gün için bir günlük ücreti ödenir.

Yüzde usulünün uygulandığı iş yerlerinde, işçilerin ulusal bayram ve genel tatil ücretleri işverence işçiye ödenir."

Örnek olarak:

Aylık Maaş: 3000 TL

Günlük Maaş: 100 TL (3000/30)

Genel tatilde çalışılmaması hâlinde aylık ücret - 3000 TL

Genel tatilde çalışılması hâlinde ayrıca 1 günlük ücret de aylık ücrete eklenir - 3100 TL

Bununla birlikte, Kanun hükümlerinde herhangi bir süre sınırlaması olmadığı için Ulusal Bayram ve Genel Tatil günlerinde kaç saat çalışılırsa çalışılsın bir tam günlük ücretin ödenmesi gerekmektedir.

Hafta Tatili ile Resmî Tatil Gününün Aynı Güne Denk Gelmesi Hâlinde Hesaplama Nasıl Yapılır?

Ulusal Bayram / resmî tatil günlerinde çalışma yapılması hâlinde, ayrıca ödenecek 1 günlük ücrete ilave olarak hafta tatilindeki çalışmaya istinaden yapılacak fazla çalışma ücretinin birlikte ödenmesi gerektiğinden, hafta tatili ve resmî tatilin aynı güne denk gelmesi ve bu günlerde de çalışma yapılması hâlinde çalışanlara 2.5 günlük tutarında bir ücret ödenmesi gerekecektir.

Fazla Sürelerle Çalışma Nedir? Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti Nasıl Hesaplanır?

İş Kanunu Madde 41/3'e göre ise fazla sürelerle çalışma; "Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dâhilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir."

Fazla Çalışma veya Fazla Çalışma Ücreti Yerine Serbest Zaman Kullanılabilir mi?

Ayrıca, İş Kanunu Madde 41/5'e göre; "Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır."

Yolda Geçen Süreler Fazla Mesai Hesaplamasında Dikkate Alınır mı?

İş Kanunu'nun "Çalışma Süresinden Sayılan Hâller" başlıklı 66/1-b Maddesine göre, "İşçilerin, işveren tarafından iş yerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri hâlinde yolda geçen süreler" çalışma süresinden sayılmaktadır.

Buna istinaden, İş Kanunu'nun 41'inci maddesine göre; 45 saati aşılması durumunda mesai hesaplaması, çalışanların iş yerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri hâlinde yolda geçen süreler fazla çalışma kapsamında değerlendirilebilecektir.

Kısmi Süreli (Part-time) Çalışmalarda Fazla Çalışma Yaptırılabilir mi?

İş Kanunu'na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği 6'ncı maddesine göre kısmi çalışma aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır:

"Kısmi Süreli Çalışma

Madde 6 - İş yerinde tam süreli iş sözleşmesi ile yapılan emsal çalışmanın üçte ikisi oranına kadar yapılan çalışma kısmi süreli çalışmadır."

Buna istinaden, haftalık normal çalışma süresi 45 saat olan bir iş yerinde kısmi çalışma süresi en fazla 30 saat olabilmektedir.

İş Kanunu'na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği 8'inci maddesinde ise kısmi sürelerle çalışanların fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapamayacağı aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir:

"Fazla Çalışma Yaptırılmayacak İşçiler

Madde 8 - Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz:

• 18 yaşını doldurmamış işçiler,
• İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği iş yeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
• İş Kanunu'nun 88'inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
• 4857 sayılı Kanunun 42'nci maddesi uyarınca zorunlu nedenler ve 43'üncü maddesi uyarınca olağanüstü hâller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz."

Bununla birlikte, kısmi süreli olarak çalışılmasına rağmen 30 saatin üzerinde çalışma yapılmasıyla ilgili olarak verilen bir Yargıtay kararında (Y9HD 11.04.2016 E.2016/6944 - K.2016/8814) aşağıdaki ifadelere yer verilmiştir:

"Zira kısmi süreli çalıştırılması gereken işçinin, haftalık 30 saati aşacak şekilde çalıştırılmasının yasal yaptırımı tam süreli çalıştırma ve 45 saat çalışsın ya da çalışmasın haftalık 45 saatlik ücrete hak kazanacağının kabul edilmesini gerektirmektedir."

Buna istinaden, kısmi süreli çalışan kişilere fazla sürelerle çalışma yaptırılması hâlinde yukarıda belirtilen yaptırımla karşılaşılacaktır.

Denkleştirme Süresi Nasıl Uygulanır?

İş Kanunu'nun 63'üncü maddesi gereği; "Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu hâlde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz."

İş Kanunu Madde 63 aşağıdaki şekildedir:

"Madde 63 - Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir.

Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu hâlde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz.

Denkleştirme süresi, toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir."

Buna göre 6 gün çalışılan bir iş yerinde çalışma saati gün sayısına göre eşit olarak bölünerek uygulanabilir.

Böylelikle; 45/6 = 7,5 saat günlük çalışma saati olmaktadır ve günlük çalışma süresi 11 saati aşamayacağı için fazla çalışma süresi 3,5 saat olarak belirlenebilir.

Haftada 5 gün çalışılan iş yerlerinde ise;

Günlük çalışma süresi 45/5 = 9 saat olmaktadır ve günlük çalışma saati 11 saati aşamayacağı için fazla çalışma süresi 2 saat olmaktadır.

Denkleştirme uygulamasında ise 63/2 maddesi gereğince; "Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu hâlde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz."

Bu nedenle denkleştirme esası minimum 360 saat kadar yapılabilir. Bu süreçte haftalık çalışma süresi 45 saati ve günlük 11 saati geçmemelidir.

Dinlenme Süreleri Nelerdir?

Dinlenme süreleri İş Kanunu'nun 68'inci maddesinde aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir:

"Madde 68 - Günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere;

• Dört saat veya daha kısa süreli işlerde on beş dakika,
• Dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dâhil) süreli işlerde yarım saat,
• Yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat,

ara dinlenmesi verilir.

Bu dinlenme süreleri en az olup aralıksız verilir.

Ancak bu süreler; iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralı olarak kullandırılabilir.

Dinlenmeler bir iş yerinde işçilere aynı veya değişik saatlerde kullandırılabilir.

Ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz."

İlgili maddede belirtildiği üzere, çalışma saatleri dinlenme sürelerini kapsamamaktadır. Bu nedenle, dinlenme süreleri haftalık çalışma saatleri ve fazla çalışma süreleri hesaplanırken hesaplamaya dâhil edilmez.

Örneğin, günlük çalışma saati 10 olan bir çalışan, haftada 5 gün çalışması hâlinde; 5x10 = 50 saat haftalık çalışma saati ve 50-45 = 5 saat fazla çalışma süresi şeklinde bir hesaplama yapıp 5 saat için fazla mesai talep edemez.

Günde 1 saatlik dinlenme süresi, belirtilen çalışma saatlerinin dışında tutulur ve çalışanın haftalık 45 saat çalıştığı görülür. Bu nedenle de fazla çalışma ücreti talep edemez.

Yine aynı maddeye göre çalışanlara, çalışma günü içinde, işin niteliklerine uygun olarak aşağıdaki dinlenme süreleri verilmektedir:

• İş, dört saat veya daha az sürdüğünde 15 dakika
• İş, dört saatten uzun sürdüğünde ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dâhil) 30 dakika
• İş, yedi buçuk saatten fazla sürdüğünde 1 saat

Bahsedilen dinlenme süreleri minimum sürelerdir, artırılabilir ancak azaltılamaz.

Gece Çalışmaları

Öncelikle belirtmek gerekir ki; Türk İş Kanunu'nun 41/6 maddesinde de belirtildiği üzere, "gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz."

Gece çalışmaları İş Kanunu'nun 69'uncu maddesinde aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir:

"Madde 69 - Çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her hâlde en fazla on bir saat süren dönemdir.

Bazı işlerin niteliğine ve gereğine göre yahut yurdun bazı bölgelerinin özellikleri bakımından, çalışma hayatına ilişkin "gece" başlangıcının daha geriye alınması veya yaz ve kış saatlerinin ayarlanması yahut gün döneminin başlama ve bitme saatlerinin belirtilmesi suretiyle birinci fıkradaki hükmün uygulama şekillerini tespit etmek yahut bazı gece çalışmalarına herhangi bir oranda fazla ücret ödenmesi usulünü koymak veyahut gece işletmelerinde ekonomik bir zorunluluk bulunmayan iş yerlerinde, işçilerin gece çalışmalarını yasak etmek üzere yönetmelikler çıkartılabilir.

İşçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez.

Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde, işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.

Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar sıraya konur. Gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir.

Postası değiştirilecek işçi, kesintisiz en az on bir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz."

Bu maddeye göre, gece çalışması en geç 20.00'da başlar, 06.00'da sona erer ve her hâlükârda günde 11 saati geçemez. Ayrıca, gece çalışmaları günde 7,5 saati geçemez. Günlük olarak 7,5 saati aşan gece çalışması yapılması hâlinde bu süreler fazla çalışma olarak değerlendirilecektir.

Ek bilgiye ihtiyaç duymanız hâlinde lütfen müşteri temsilciniz ile irtibata geçiniz.